Những Ca Từ "Khó Hiểu" Trong 8 Ca Khúc Của Trịnh Công Sơn

Nhạc Trịnh Công Sơn (TCS) không thuộc dòng "nhạc vàng" mà được xem là một thể loại riêng biệt - nhạc Trịnh. Nhắc đến nhạc Trịnh, người ta thường liên tưởng đến những triết lý sâu xa và sự mơ hồ, bí ẩn trong ca từ. Ngay cả những người từng trải cũng khó lòng hiểu hết được ý nghĩa ẩn sâu trong từng bài hát của ông. Bài viết này không có tham vọng giải thích cặn kẽ, mà chỉ chia sẻ những hiểu biết được thu thập trong quá trình tìm hiểu. Hy vọng qua đây, người yêu nhạc Trịnh sẽ có thêm cảm nhận mới mẻ về những ca khúc của ông.

1. Nghe Những Tàn Phai
Bài hát này có câu: “Chiều nay em ra phố về/ Thấy đời mình là những chuyến xe…”

Ca khúc này được viết về một cô gái làng chơi đã về già và hết thời, với những bước chân mệt mỏi trở về nhà trong đêm. Cô gái thấy đời mình chỉ là những đám đông, những chuyến xe, và cuối cùng là tiếng hư không trong một cuộc đời ê chề. Ca sĩ Khánh Ly đã xác nhận rằng TCS giải thích ý nghĩa của bài hát này cho bà khi tập hát.

Bài hát này cũng chứa đựng những hình ảnh mông lung khác như: “Người chia tay nhau cuối đường/ Ngày đi đêm tới trăm tiếng hư không”

Có ai đang về giữa đêm khuya/ Rượu tàn phai dưới chân đi ơ hờ/ Vòng tay quen hơi băng giá/ Nhớ một người tình nào cũ/ Khóc lại một đời người quá ê chề./ Chiều nay em ra phố về/ Thấy đời mình là những quán không/ Bàn in hơi bên ghế ngồi/ Ngày đi đêm tới đã vắng bóng người./ Chiều nay em ra phố về/ Thấy đời mình là con nước trôi/ Đèn soi trên vai rã rời/ Ngày đi đêm tới còn chút hao gầy.

Tất cả những câu từ trong bài hát đều tạo nên một bức tranh về cuộc đời đầy phiền muộn và hư vô. Qua những dòng ca từ, người nghe có thể cảm nhận được sự chán chường và cô đơn trong tâm hồn của cô gái làng chơi, người đã trải qua nhiều biến cố và thăng trầm trong cuộc đời.

2. Dấu Chân Địa Đàng
Bài hát này ban đầu có tên là "Tiếng Hát Dạ Lan", được TCS viết trong thời gian ông dạy học ở B’Lao, Lâm Đồng. Trong bài có những hình ảnh ẩn dụ khó hiểu như: “Loài sâu ngủ quên trong tóc chiều”, “Lời ca dạ lan”…

Những hình ảnh này được giải thích trong cuốn "Thư Tình Gửi Một Người". Loài sâu trong bài hát chính là một phiên bản khác của phận người, chứa đựng những buồn vui của nhân sinh. Qua những bức thư của TCS gửi Dao Ánh, người nghe có thể thấy rõ hơn ý nghĩa của những hình ảnh này. Chẳng hạn, TCS đã viết: “Ngôn ngữ đã mất đi với những ngày nằm co như một loài-sâu-chiếu ở Blao” (thư Đà Lạt, 19.9.1964), “Ở đây cũng có loài sâu đất reo đêm” (thư Đà Lạt, 19.9.1964), “Đêm sáng mờ bên ngoài. Sâu đất reo rất trong ở bãi cỏ” (thư Blao, 23.10.1964), “Đêm đã lạnh và đã buồn. Cây cỏ lao xao. Anh chỉ còn nghe rõ tiếng sâu đất và tiếng dế reo…” (thư Blao, 29.12.1964), “Đêm rất dày đen. Sâu đất của núi rừng cũng đã reo lên âm thanh rất nhọn” (thư Blao, 23.9.1965).

Hình ảnh “dạ lan” cũng được nhắc tới trong bài này: “Nửa đêm đó lời ca dạ lan như ngại ngùng”.

Dạ lan là loài hoa mà nhà của Dao Ánh - người tình của TCS - trồng rất nhiều. Hoa dạ lan trở thành biểu tượng cho vẻ đẹp và tình yêu thầm kín trong nhạc Trịnh. Trong những bức thư gửi Dao Ánh, TCS đã nhắc đến loài hoa này nhiều lần: “Dạ lan giờ này chắc đã ngạt ngào cả một vùng tối đó rồi, đã cài lên từng sợi tóc của Ánh” (thư Blao, 31.12.1964), “Anh ao ước bây giờ mở cửa ra bỗng dưng có chiếc cầu bắc qua dòng sông và anh bước qua cầu rồi rẽ về phía tay phải đi đến căn nhà có mùi thơm dạ lan và đứng đó gọi tên Ánh thật thầm để chỉ vừa đủ Ánh nghe”(thư Blao, 26.9.1965).

"Dạ lan" trong vùng kỷ niệm của TCS cũng như trong nhạc Trịnh là hiện thân của vẻ đẹp và tình yêu thầm kín, thanh tao, thắm thiết của Dao Ánh. Đây là biểu tượng cho cõi "địa đàng", cõi "Thiên Thai", cõi mơ ước hạnh phúc bất tuyệt muôn đời của nhân loại: “Mưa đã trở về cùng với đêm. Như một ngày nào Ánh rời xa anh để trở về với nếp sống bình thường, ở đó Ánh đi trên lối đi quen thuộc của những người đã đi trước mà không cần phải nhìn những bảng số hai bên đường. Sẽ bình thường và thản nhiên quên đã một lần dẫm chân qua một vực-thẳm địa đàng mà anh đã linh cảm trước từ lâu, như ‘địa đàng còn in dấu chân bước quên’ của một thời anh đã âm thầm nghĩ rằng biết đâu Ánh không lớn lên từ một loài dạ lan nào đó” (thư Blao, 27.10.1964), “Bây giờ là tiếng nói đêm của anh với Ánh. Với Ánh dạ lan… ” (thư Blao, 22.11.1964).

3. Có Một Dòng Sông Đã Qua Đời
Trịnh Công Sơn đã nhân cách hóa một dòng sông và cho nó "qua đời". Ông giải thích rằng khi ông đi qua cầu Hồ Xuân Hương ở Đà Lạt và thấy người tình cũ đi cùng người yêu mới, ông cảm thấy mất mát lớn. Sự mất mát không chỉ là người tình mà còn là dòng sông, dòng nước... Từ đó, dòng sông không còn ý nghĩa gì nữa.

Bài hát này cũng chứa đựng những câu từ sâu sắc và đầy cảm xúc: “Dòng sông sau khi qua đời thì nó sẽ trông như thế nào?”

TCS giải thích: “Hôm đó mình ở Đà Lạt đi qua cầu, bắt qua cầu Hồ Xuân Hương thì gặp người tình cũ đi với người yêu qua cầu. Mình nhìn thấy, mình cảm thấy sự mất mát quá lớn trong cuộc đời này… Bên cạnh đó khi đi qua cây cầu mình nhìn xuống thấy dòng nước chảy, mình nghĩ không chỉ mất người đó thôi mà mất cả dòng sông, dòng nước… mất hết cả. Cho nên cái mất mát tưởng là nhỏ nhưng cuối cùng lại lớn. Cho nên có một dòng sông đã qua đời không phải chỉ là mình ví von người tình của mình là dòng sông, nhưng mà nàng đi qua một dòng sông, và mình mất nàng và mất luôn dòng sông. Lúc đó dòng sông nó không còn ý nghĩa gì nữa, trước đó đẹp vô cùng tận nhưng mà từ phút đó trở đi thì không có ý nghĩa gì cả. Nó cũng là mang đến cho mình một nỗi buồn giống như sự mất mát kia. Cho nên vì vậy mới có bài có một dòng sông đã qua đời. Mình nghĩ như thế này, khi ta đi qua một nơi trốn nào đó, tình cờ bạn đi qua một cái núi, bạn gặp người tình của bạn cùng đi với một người khác, thì cái núi đó cũng qua đời rồi chứ không phải dòng sông đã qua đời, núi cũng qua đời luôn”.

4. Cát Bụi
Ca khúc này có câu: “Ôi cát bụi phận này/ Vết mực nào xóa bỏ không hay”

Bà Đặng Tuyết Mai (vợ ông Nguyễn Cao Kỳ) cho biết TCS đã giải thích rằng khi một đứa trẻ được sinh ra, tên của đứa bé được ghi vào sổ làng. Khi đứa trẻ lớn lên, trưởng thành, và qua đời, tên của người đó sẽ bị gạch bỏ. Đây là câu chuyện thực tế chứ không phải là sự mơ hồ.

Trong bài Cát Bụi, TCS đã viết những dòng ca từ mang đậm chất triết lý về cuộc đời và sự tồn tại: “Hạt bụi nào hóa kiếp thân tôi/ Để một mai tôi về làm cát bụi”

Những câu hát này khiến người nghe suy ngẫm về sự tồn tại và vòng luân hồi của cuộc đời. Chúng ta sinh ra từ bụi đất và cuối cùng cũng trở về với bụi đất. Cuộc đời chỉ là một hành trình ngắn ngủi giữa hai điểm mốc đó.

5. Đêm Thấy Ta Là Thác Đổ
Câu hát: “Đêm thấy ta là thác đổ”

Có người đã cho rằng TCS phải là sư tổ môn thiền học mới đạt được trạng thái này. Khi thiền, người ta có thể nghe thấy âm vang như tiếng thác đổ trong đầu. Vì vậy, câu hát này không phải là chuyện siêu nhiên mà là một trạng thái tâm lý thực.

Trong bài Đêm Thấy Ta Là Thác Đổ, TCS đã viết những dòng ca từ mang đậm chất suy tư và tĩnh lặng: “Từng đêm qua giông bão đời ta/ Về đâu trong cơn mộng dài”

Những câu hát này khiến người nghe cảm nhận được sự cô đơn và những suy tư sâu lắng trong tâm hồn của TCS. Đêm tối và giông bão là những hình ảnh ẩn dụ cho những khó khăn và thử thách trong cuộc sống.

6. Một Cõi Đi Về
Câu hát: “Con tinh yêu thương vô tình chợt gọi”

Nhiều ca sĩ trẻ đã đổi thành "con tim yêu thương". Tuy nhiên, TCS đã nhiều lần giải thích rằng "con tinh" là cách gọi yêu của người Huế dành cho các cô gái nhỏ, xinh đẹp và nghịch ngợm. Cái "con tinh" đó đã đi vào văn học và âm nhạc của Trịnh.

Trong bài Một Cõi Đi Về, TCS đã viết những dòng ca từ mang đậm chất triết lý và suy tư về cuộc đời: “Bao nhiêu năm làm kiếp con người/ Chợt một chiều tóc trắng như vôi”

Những câu hát này khiến người nghe suy ngẫm về sự tồn tại và vòng luân hồi của cuộc đời. Cuộc đời là một hành trình ngắn ngủi và chúng ta chỉ là những kẻ lữ hành đi qua.

7. Chiều Một Mình Qua Phố
Câu hát: “Có khi nắng khuya chưa lên/ Mà một loài hoa chợt tím”

Một số ca sĩ đã đổi thành "nắng mưa chưa lên". Thực ra, "nắng khuya" là một ẩn dụ tinh tế của TCS. Câu hát ý nói trời chưa tối, đường phố chưa lên đèn, mà loài hoa quỳnh tím đã nở sớm.

Trong bài Chiều Một Mình Qua Phố, TCS đã viết những dòng ca từ mang đậm chất suy tư và tĩnh lặng: “Chiều một mình qua phố/ Âm thầm nhớ nhớ tên em”

Những câu hát này khiến người nghe cảm nhận được sự cô đơn và những suy tư sâu lắng trong tâm hồn của TCS. Chiều tối và phố vắng là những hình ảnh ẩn dụ cho những khoảng thời gian tĩnh lặng và suy tư.

8. Mưa Hồng
Câu hát: “Em đi về cầu mưa ướt áo/ Đường phượng bay mù không lối vào”

Bài hát được viết tặng cô Dao Ánh với bối cảnh ở Huế. Câu "Em đi về cầu mưa ướt áo" có nghĩa là em đi về và cầu cho mưa ướt áo em. Theo bà Đặng Tuyết Mai, chính cô gái là người cầu cho mưa ướt áo để khoe vẻ đẹp cơ thể một cách tự nhiên mà vẫn giữ được sự ngượng ngùng, e ấp.

Trong bài Mưa Hồng, TCS đã viết những dòng ca từ mang đậm chất lãng mạn và thơ mộng: “Trời buồn làm chi/ Mưa hồng về trên mái tóc”

Những câu hát này khiến người nghe cảm nhận được sự lãng mạn và thơ mộng trong tâm hồn của TCS. Mưa hồng và mái tóc là những hình ảnh ẩn dụ cho những khoảnh khắc đẹp và tinh tế trong cuộc sống.

Những lời giải thích trên giúp người nghe hiểu rõ hơn về những hình ảnh và ý nghĩa trong các ca khúc của Trịnh Công Sơn. Qua đó, người yêu nhạc Trịnh có thể cảm nhận sâu sắc hơn những tầng lớp ý nghĩa mà ông muốn truyền tải. Ca từ của Trịnh Công Sơn không chỉ đơn thuần là những dòng chữ mà còn chứa đựng những triết lý sâu xa và những câu chuyện cuộc đời đầy ý nghĩa.

Thegioitinhca.com biên tập lại.